Tijdens de puberteit maken jongeren zowel lichamelijke als psychologische veranderingen door. Hormonen zetten deze verandering in gang.

Wanneer begint de puberteit? Wanneer eindigt ze?

Dat is voor elk kind verschillend.

  • Gemiddeld begint de puberteit rond 11 jaar.
  • Meisjes starten gemiddeld rond 10,5 jaar en jongens rond 12,5 jaar.
  • Meisjes starten dus 2 jaar vroeger dan jongens. 
  • Meestal loopt de puberteit af rond 18 jaar.

Kan puberteit te vroeg beginnen?

Meestal moet je je geen zorgen maken als de puberteit iets vroeger of later start.

Maar de puberteit kan ook echt te vroeg komen. Dat is als jongens vóór 9 jaar en meisjes vóór 8 jaar één of meer kenmerken van de puberteit vertonen: schaamhaar, borsten, menstruatie of andere. Heb je hier vragen over, raadpleeg dan een arts.

Kan puberteit te laat beginnen? 

Sommige meisjes menstrueren pas erg laat en ook de lichamelijke ontwikkeling kan lang uitblijven. Ook sommige jongens wachten wat langer op hun puberteit.

Meestal is er niets aan de hand en is die late puberteit geërfd van één van de ouders. In sommige gevallen wijst een late puberteit op een probleem. Als je je zorgen maakt, raadpleeg dan een arts. 

Psychologische problemen

Als de puberteit vroeger of later begint dan bij de leeftijdsgenoten, kan dat lastig zijn. Als een kind het moeilijk heeft, is het goed om er met iemand over te praten. Of hulp te zoeken bij een psycholoog. 

Wat is adolescentie?

Adolescentie is de periode waarin je groeit van kind naar volwassene. Deze periode start bij de lichamelijke veranderingen in de puberteit en eindigt bij de (jong-) volwassenheid. 

Groeispurt: groeien in sneltempo

Kinderen gaan in sneltempo groeien. De groeispurt begint het eerst bij meisjes, rond 10 jaar. Bij jongens komt de groeispurt pas rond 12 jaar. De jongens worden dus even ingehaald in lengte, maar uiteindelijk worden jongens langer.

Hoe verloopt de groeispurt?

Niet alle lichaamsdelen groeien even snel.

  • Eerst groeien hoofd, handen en voeten.
  • Dan volgen de armen en de benen.
  • De romp is als laatste aan de beurt.

Binnen elk lichaamsdeel zijn er ook nog grote verschillen. In het aangezicht bijvoorbeeld groeien de kaaksbeenderen en de mond sneller dan het voorhoofd. De verhoudingen zijn dus even uit balans. Dat geeft aan puberjongens en -meisjes hun soms slungelige voorkomen.

Vetlaagjes en meer gewicht

Jongeren groeien niet alleen in de lengte, ze worden ook zwaarder.

  • Meisjes krijgen een vetlaagje op de heupen, dijen, billen en bovenarmen. Zo krijgen ze een vollere vorm.
  • Jongens krijgen eerder een vetlaagje op de buik, waardoor hun taille minder duidelijk is dan die van meisjes.
  • Jongens worden ook sterker. Hun spiercellen nemen in aantal en volume toe. Hun uithoudingsvermogen neemt toe, naarmate het hart en de longen groter worden.

    Lagere stem of 'baard in de keel'

    Jongens hebben de baard in de keel wanneer hun stem dieper en zwaarder wordt.

    In de puberteit groeit het strottenhoofd van jongens hard. Daardoor worden de stembanden opgerekt. De spieren rond de stembanden moeten zich aanpassen en in het begin kan de stem dan overslaan.


    Lichaamshaar krijgen

    In de puberteit beginnen schaamhaar, okselhaar en lichaamshaar te groeien. Bij meisjes vroeger dan bij jongens. Samen met de beharing komen ook de eerste zweetgeurtjes.

    Lichaamshaar bij meisjes

    • Als meisje krijg je in de puberteit haar onder je oksels. Je krijgt schaamhaar op de buitenste schaamlippen en vaak op de binnenkant van je dijen.
    • De haartjes op je benen worden wat langer, soms ook die op je armen of onderrug.
    • Bij sommige meisjes groeien er ook haartjes van de venusheuvel naar de navel of groeit er een donsje op de borst.
    Lichaamshaar meisjes

    Lichaamshaar bij jongens

    • Als jongen krijg je in de puberteit haar onder je oksels. Rond je penis en ook soms op de balzak krijg je schaamhaar.
    • De haartjes op je armen, benen en rug worden langer. Veel jongens krijgen haar op de borst en buik, maar niet allemaal. 
    • Ongeveer 2 jaar nadat je schaamhaar kreeg, krijg je meer haar op de rest van je lichaam en baardhaar op de kin en wangen.
    • Sommige jongens hebben veel beharing, andere jongens bijna geen.
    Lichaamshaar jongens

    Wanneer groeit schaamhaar?

    Dat is bij iedereen verschillend:

    • Bij de ene is dat al op 9-jarige leeftijd, bij de andere begint het pas te groeien op 17 jaar.
    • Bij de meeste meisjes begint het te groeien als ze 11 of 12 zijn, bij jongens als ze 13 of 14 zijn.
    • Okselhaar begint ongeveer 1 of 2 jaar later te groeien dan schaamhaar.

    Meisjes krijgen meestal schaamhaar rond elf of twaalf jaar. Het groeit op de venusheuvel en op en rond de schaamlippen. Bij de meeste jongens begint het schaamhaar te groeien rond dertien of veertien jaar. Het groeit meestal boven, naast en onder de penis, en op de balzak. Zowel bij mannen als bij vrouwen loopt schaamhaar door richting binnenkant dijen, navel en bilspleet.

    Wanneer groeit okselhaar?

    Okselhaar krijg je één of twee jaar later dan schaamhaar. Samen met het okselhaar begint het zweet vanaf de puberteit sterker te ruiken. En door het okselhaar wordt die geur ook meer vastgehouden.

    Vaak wassen en een deodorant gebruiken kan helpen als de geur onaangenaam wordt.

    Waar krijg je nog meer haar? 

    De haartjes op armen en benen worden in de puberteit langer en donkerder.

    • Veel jongens krijgen haartjes op de borstkas.
    • Meisjes kunnen donshaar krijgen in de omgeving van de borsten.
    • Ook onder de oksels en op armen en benen gaat haar groeien en bij jongens vaak ook op borst, buik en schouders.

    Ontharen of niet? 

    Opvattingen over lichaamshaar veranderen doorheen de tijd en zijn heel sterk bepaald door de cultuur of het milieu waarin je vertoeft. Om hygiënische redenen is ontharen niet nodig. Lees meer over de beste manieren om te ontharen.


    Geslachtsorganen: wat verandert er?

    Bij meisjes

    • De borsten groeien, gemiddeld vanaf 10 jaar. Dat is enkele jaren voor de eerste menstruatie.
    • De tepels worden groter en donkerder.
    • De binnenste schaamlippen worden vleziger.
    • De buitenste schaamlippen en ook de venusheuvel worden dikker.

    Bij jongens

    • Bij de meeste jongens groeien eerst de teelballen en de balzak, vanaf 12 jaar.
    • De teelballen worden groter en gaan lager hangen.
    • Dan wordt de balzak langer en ruimer. De huid wordt rood of donkerder.
    • Tenslotte gaat de penis groeien: eerst in de lengte, dan in de breedte.
    • Na deze veranderingen kan je de voorhuid van de penis nu volledig terugschuiven. De penis wassen is belangrijk om irritaties en ontstekingen te voorkomen. 

    Is vochtverlies bij meisjes normaal?

    Ongeveer een jaar voor de eerste menstruatie komt er regelmatig een waterige afscheiding uit de vagina. Die afscheiding heet het witverlies. Deze afscheiding is heel natuurlijk en dient om het lichaam te reinigen.

    Hoe kun je als meisje problemen herkennen?

    Een verkeerde lichaamshygiëne kan infecties veroorzaken, zoals bacteriële vaginose. Heb je als meisje last van vochtverlies met een ongewone geur of kleur, heb je jeuk, pijn of een rode of lichtgezwollen schaamstreek? Dan raadpleeg je het best een arts.

    Zorgen over penisgrootte?

    Het is mogelijk dat een puberjongen zich zorgen maakt over de grootte van zijn penis. Die is in de puberteit nog in volle ontwikkeling. Het duurt makkelijk tot een jongen 16 is voor zijn penis zijn definitieve lengte heeft bereikt. Bij sommige jongens duurt het tot 17 of 18 jaar. Lees meer over penisgrootte

    Voorhuid

    Aan het begin van de puberteit komt het vaak voor dat een jongen de voorhuid nog niet achter de basis van de eikel kan terugtrekken. Normaal wordt de voorhuid vanzelf ruimer. Lukt dat niet, dan kan hij regelmatig proberen om de voorhuid zachtjes naar achteren te trekken en op die manier op te rekken. Naar het einde van de puberteit zou de voorhuid volledig moeten kunnen terugschuiven, zodat de eikel vrij komt. Is dat niet het geval, raadpleeg dan een arts.


    Eerste zaadlozing 

    Pas tijdens de puberteit beginnen jongens zaadcellen aan te maken. De eerste zaadlozing komt meestal rond 14 jaar. Bij de zaadlozing vloeit of spuit er sperma uit de penis. Soms gebeurt dat tijdens de slaap, na een natte droom of na masturberen. Het is goed mogelijk dat je daarvoor al eens een orgasme hebt gehad, zonder zaadlozing.

    Vruchtbaar vanaf de eerste zaadlozing

    Zodra jongens zaadcellen aanmaken, zijn ze geslachtsrijp en kunnen ze kinderen verwekken. Dus ook al bij de allereerste zaadlozing.

    Wanneer vertel je over zaadlozing?

    Je brengt het onderwerp het best al ter sprake bij het prille begin van de puberteit. Dan is een open gesprek daarover nog mogelijk. Wachten tot het zover is, is geen goed idee. Dan is de kans groot dat schaamte- of schuldgevoelens in de weg staan. Of nog vervelender, dat je zoon totaal niet weet wat hem overkomt.

    Hoe reageer je als ouder op de eerste zaadlozing?

    Weinig jongens zullen deze gebeurtenis aan hun ouders willen vertellen. Wellicht merk je het pas bij het wassen van ondergoed of lakens. Voor ouders kan dat confronterend zijn, want dat is het bewijs dat je kind seksuele gevoelens en fantasieën koestert.

    Laat de weg open voor een eventueel gesprek, maar hou het verder discreet. Net als volwassenen hebben jongeren recht op een privéleven. Je kunt wel de weg wijzen naar meer informatie over zaadlozing


    Eerste menstruatie

    Meisjes raken het eerst ongesteld rond 13 jaar. Maar het is ook perfect normaal als meisjes op 10 of 15 jaar beginnen te menstrueren.

    Begint een meisje nog vroeger te menstrueren en zonder dat er sprake is van borstontwikkeling, dan ga je het best naar een arts. Ook meisjes die op hun zestiende nog niet ongesteld geweest zijn, maken het best een afspraak.

    Kun je zwanger worden vanaf de eerste menstruatie? 

    Ja. Vanaf 2 weken vóór de allereerste menstruatie is een meisje vruchtbaar. Je kan dus ongepland zwanger worden bij je eerste menstruatie.

    Wanneer vertel je over menstruatie?

    Aan jonge kinderen kun je terloops al vertellen dat mama's elke maand een beetje bloed verliezen. Wanneer je je voorraad tampons aanvult, krijg je vast al eens de vraag waarvoor dat pakje dient.

    Een eerste menstruatie is voor ieder meisje sowieso een grote stap. Wacht zeker niet tot ze de eerste keer ongesteld is om haar voor te bereiden. Zo voorkom je een nare ervaring. Vertel bijvoorbeeld wat de menstruatie is en hoe de menstruatiecyclus in elkaar zit.

    De kans is groot dat je dochter al een en ander opstak van vriendinnen of het internet. Vraag haar wat ze al weet, dan kun je nagaan of de informatie wel klopt. 

    Mag je vanaf de eerste menstruatie al tampons gebruiken?

    Meisjes dragen meestal eerst maandverband voor ze tampons proberen. Het inbrengen van een tampon vraagt wat oefening. Maar er is geen bezwaar als een meisje al meteen tampons wil gebruiken. Je kan wat proefpakketjes in huis halen om uit te testen wat het beste voelt.

    Wat als de cyclus onregelmatig is?

    Veel meisjes hebben in het begin een onregelmatige menstruatiecyclus. Dat kan wel één tot twee jaar duren. Het lichaam moet zich nog aanpassen en het duurt even voor de hormonen werken zoals het hoort.


    Psychologische veranderingen

    Tijdens de puberteit gaan jongeren op zoek gaan naar meer onafhankelijkheid van hun ouders en willen ze meer tijd met hun vrienden doorbrengen. Soms rebelleren pubers ook tegen alles wat met ouders en autoriteit te maken heeft.

    Pubers gaan ook experimenteren met alles wat ze in hun wereld tegenkomen: liefjes, seks, kleding en cosmetica, drugs en alcohol, hobby's, politieke ideeën,... Bij de ene zijn deze veranderingen al meer uitgesproken dan bij de andere.

    De puberteit is voor veel jongeren een stresserende periode, waarin je gevoelens sterk kunnen schommelen. Stemmingswisselingen komen bijvoorbeeld vaak voor tijdens de puberteit. Sommigen maken een donkere periode mee en zijn overmand door twijfels. Andere jongeren vinden de puberteit juist heel spannend. 

    Mijn puber is zo onzeker, kan ik helpen?

    Al die snelle veranderingen maken pubers erg onzeker over hun lichaam. Ze vergelijken zichzelf voortdurend met vrienden of mediasterren. Ben ik wel normaal?, vragen ze zich af. Als ouder kun je je kind ondersteunen met degelijke informatie. In de boekhandel of bib vind je een ruim aanbod aan boeken over puberteit – voor pubers zelf en voor hun ouders.

    Bekijk De dokter Bea show over puberteit, een serie op Ketnet over seksuele voorlichting


    Puberteit en lichaamsbeeld

    Je lichaamsbeeld vormt zich door hoe je lichaam eruitziet: je geslacht, maten, leeftijd en huidskleur. Maar ook door hoe je je lichaam beleeft en welk ideaalbeeld je hebt.

    Hoe ontwikkel je je lichaamsbeeld? 

    Kinderen van anderhalf ontwikkelen al een lichaamsbeeld door aanrakingen. Die kunnen prettig zijn (strelen) of onaangenaam (omdat ze pijn doen of seksueel grensoverschrijdend zijn). Kinderen die te weinig of onaangenaam worden aangeraakt, ontwikkelen een negatief lichaamsbeeld. 

    Kinderen nemen ook veel van hun ouders over in hun opvoeding. Door wat je als ouder zegt over hun lichaam, maar ook door hoe je als ouder met je lichaam omgaat. Voel je je onzeker over je lichaam en praat je vaak negatief over je gewicht? Dan bestaat de kans dat je kind dat overneemt. 

    Media hebben veel invloed op schoonheidsidealen. Zij bepalen wat mooi is en wat niet. En dat ideale lichaam is volgens de huidige westerse culturele normen jong, groot, slank en blank. De laatste jaren buigen wetenschappers zich meer en meer over de invloed van de sociale media

    Waarom is een positief lichaamsbeeld belangrijk?

    Mensen met een positief lichaamsbeeld zijn over het algemeen gelukkiger, voelen zich beter in (seksuele) relaties en zijn meer gemotiveerd om voor hun seksuele gezondheid te zorgen. 

    Wanneer worden kinderen onzeker over hun lichaam? 

    Kinderen kunnen al jong problemen hebben met hun lichaamsbeeld, door wat ze meemaken of door hun opvoeding. 

    In de puberteit worden veel jongeren onzeker over hun lichaam en dus extra gevoelig voor de mening van anderen. Ze vergelijken hun eigen lichaam met de gangbare schoonheidsidealen

    Dat je puber onzeker wordt over zijn lichaam hoort dus bij zijn ontwikkeling en bij alle lichamelijke veranderingen. Toch kun je als ouder of opvoeder steun en hulp bieden met een aantal vuistregels. 

    Wat kun je als opvoeder doen om je kind te steunen?

    • Probeer je eigen lichaam te aanvaarden zoals het is. Praat in elk geval niet op een negatieve manier over je uiterlijk in het bijzijn van je kind. 
    • Maak geen negatieve opmerkingen over het uiterlijk van je kind. Reageer ook als broers of zussen, of vriendjes op bezoek dat doen. Maak geen negatieve opmerkingen over het lichaam van andere mensen. 
    • Steun je kinderen als ze zich onzeker voelen en bevestig dat ze er goed uitzien. Praat met je zoon of dochter over de puberteit en wat daarbij komt kijken. 
    • Praat op een positieve manier over je kinderen en focus vooral op hun vaardigheden en kwaliteiten.
    • Moedig je kind aan om kritisch te zijn tegenover de gangbare schoonheidsidealen in de media. Vraag bijvoorbeeld hoeveel mensen ze kennen die er zo uitzien als de vrouwen en mannen in magazines. Of leg uit dat die foto’s digitaal bewerkt zijn. 
    • Moedig je kinderen aan om veel te bewegen en doe dat zelf ook. Zo toon je dat een beetje plezier beleven en een goede conditie belangrijker zijn dan een perfect lichaam. 
    • Besteed op een positieve manier aandacht aan je uiterlijk en aan gezonde voeding, zonder er een big issue van te maken. Ga zelf geen crashdieet volgen en vraag nooit aan je kind om dat te doen. 

    Wat is de rol van de (sociale) media?

    • De klassieke media (tv, muziekclips, magazines) verspreiden een stereotiep beeld over hoe lichamen er moeten uitzien. Jongeren nemen deze beelden over en gaan op sociale media zichzelf en anderen vergelijken. 
    • Meisjes én jongens voelen zich door sociale media vaak minder tevreden over hun lichaam en denken er vaker over om schoonheidsingrepen te ondergaan. Maar ze vinden er ook informatie en steun. 

    Mijn kind voelt zich toch onzeker over zijn lichaam. Wat kan ik doen?

    • Luister naar je kinderen. Neem hun gevoelens ernstig en praat over hun twijfels.
    • Zoek hulp als je denkt dat je kind ernstige problemen heeft met zijn lichaamsbeeld. Dat kan via de Opvoedingslijn of een Opvoedingswinkel in je buurt. Of praat erover met je huisarts. 

    Lezen over 'lichaam' en schoonheidsidealen

    Meer informatie of hulp rond lichaamsbeeld vind je bij

    • De Opvoedingslijn: hulp voor ouders met vragen over opvoeding. De lijn is bereikbaar op het nummer 078 15 00 10 of via mail.
    • Bibliotheek: in de plaatselijke bib kan je altijd terecht voor het uitlenen van boekjes over seksuele voorlichting

    Wanneer bereid je kinderen voor op de puberteit?

    Voor alle veranderingen die op til zijn, geldt: begin nog voor de puberteit met erover te vertellen. Met jongere kinderen lukt het nog om er een onbevangen gesprek over te voeren. Zo geef je alvast de boodschap dat je openstaat voor hun vragen en dat schaamtegevoelens nergens voor nodig zijn.


    Jeugdpuistjes of acne

    In de puberteit wordt je huid vetter omdat je huid meer talg produceert. Je poriën worden wijder. Daardoor kan je last krijgen van puistjes. 

    • Zo’n 8 op de 10 jongeren heeft last van acne, vooral in de puberteit. Acne komt meestal voor op het gezicht, maar kan ook op andere plaatsen zoals de hals, borst, schouders.
    • Sommige meisjes hebben al rond 8 jaar jeugdpuistjes, jongens meestal rond 14 jaar. Jongeren van 16 tot 19 hebben er het meeste last van.
    • Meisjes kunnen meer last hebben van puistjes vlak voor hun menstruatie.

    Enkele tips om te verzorgen

    • Was je huid goed, liefst niet met uitdrogende zeep of lotions.
    • Gebruik niet teveel make-up
    • Krab niet aan mee-eters of puistjes en knijp ze niet uit.
    • Heb je veel last van acne, ga dan naar de huisarts of dermatoloog.

    Vaccinatie op jonge leeftijd tegen HPV (humaan papillomavirus)

    Jongens en meisjes laten zich best vóór hun eerste seksuele contacten vaccineren tegen HPV, het virus dat verschillende kankers en genitale wratten kan veroorzaken. Het vaccin wordt daarom gratis aangeboden voor jongens en meisjes tussen 11 en 13 jaar. De inenting gebeurt via de school, in het eerste jaar van het secundair onderwijs.

    Lees meer over het vaccin tegen HPV